1.
वेदोत्पत्त्यध्यायः
Origin of Ayurveda
2.
शिष्योपनयनीयाध्यायः
Initiation of the pupil
3.
अध्ययनसंप्रदानीयाध्यायः
Classification of Ayurveda
4.
प्रभाषणीयाध्यायः
General explanations
5.
अग्रोपहरणीयाध्यायः
Preliminary measures
6.
ऋतुचर्याध्यायः
Different seasons of the year
7.
यन्त्रविध्यध्यायः
Surgical appliances
8.
शस्त्रावचारणीयाध्यायः
Surgical instruments
9.
योग्यासूत्रीयाध्यायः
Practical surgical instructions
10.
विशिखानुप्रवेशनीयाध्यायः
Qualifications of a physician
11.
क्षारपाकविध्यध्यायः
Alkaline cautery
12.
अग्निकर्मविध्यध्यायः
Thermal cautery
13.
जलौकावचारणीयाध्यायः
Usage of leeches
14.
शोणितवर्णनीयाध्यायः
Description of blood
15.
दोषधातुमलक्षयवृद्धिविज्ञानीयाध्यायः
Knowledge of doshas
16.
कर्णव्यधबन्धविध्यध्यायः
Puncturing and Bandaging the ear
17.
आमपक्वैषणीयाध्यायः
Features of unripe and ripe swelling
18.
व्रणालेपनबन्धविध्यध्यायः
Poulticing and bandaging of wounds
19.
व्रणितोपासनीयाध्यायः
Care of the wounded
20.
हिताहितीयाध्यायः
Suitable and unsuitables for health
21.
व्रणप्रश्नाध्यायः
Questions concerning wounds
22.
व्रणास्रावविज्ञानीयाध्यायः
Knowledge of exudates of wounds
23.
कृत्याकृत्यविध्यध्यायः
Prognosis of wounds
24.
व्याधिसमुद्देशीयाध्यायः
Knowledge of diseases
25.
अष्टविधशस्त्रकर्मीयाध्यायः
Eight kinds of surgical operations
26.
प्रनष्टशल्यविज्ञानीयाध्यायः
Knowledge of foreign bodies
27.
शल्यापनयनीयाध्यायः
Removal of foreign bodies
28.
विपरीताविपरीतव्रणविज्ञानीयाध्यायः
Prognosis of wounds
29.
विपरीताविपरीतदूतशकुनस्वप्ननिदर्शनीयाध्यायः
Auspicious and inauspicious dreams
30.
पञ्चेन्द्रियार्थविप्रतिपत्त्यध्यायः
Good and bad sensory perceptions
31.
छायाविप्रतिपत्त्यध्यायः
Signs of Color and Fatal Prognosis
•
स्वभावविप्रतिपत्त्यध्यायः
Good and bad nature of body parts fatal signs
33.
अवारणीयाध्यायः
Fatal Signs of Diseases
34.
युक्तसेनीयाध्यायः
Duties of army surgeon
35.
आतुरोपक्रमणीयाध्यायः
Examination of the patient
36.
भूमिप्रविभागविज्ञानीयाध्यायः
Kinds of land regions
37.
मिश्रकाध्यायः
Drugs of specific actions
38.
द्रव्यसंग्रहणीयाध्यायः
Groups of drugs
39.
संशोधनसंशमनीयाध्यायः
Purificatory and Palliative Drugs
40.
द्रव्यरसगुणवीर्यविपाकविज्ञानीयाध्यायः
Drugs and Their Properties
41.
द्रव्यविशेषविज्ञानीयाध्यायः
Knowledge of categories of drugs
42.
रसविशेषविज्ञानीयाध्यायः
Knowledge of tastes of drugs
43.
वमनद्रव्यविकल्पविज्ञानीयाध्यायः
Recipes of emetic drugs
44.
विरेचनद्रव्यविकल्पविज्ञानीयाध्यायः
Recipes of purgative drugs
45.
द्रवद्रव्यविध्यध्यायः
Knowledge of liquid substances
46.
अन्नपानविध्यध्यायः
Diet articles and regimen of diet
Progress:44.6%
अथातः स्वभावविप्रतिपत्तिमध्यायं व्याख्यास्यामः ||१||
sanskrit
Now we shall discourse on the Chapter which treats of the prognosis based on the perversion of the external appearances of the body (Svabhava-vipratipatti-adhyaya).
english translation
hindi translation
athAtaH svabhAvavipratipattimadhyAyaM vyAkhyAsyAmaH ||1||
hk transliteration
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
sanskrit
As said by Lord Dhanvantari.
english translation
hindi translation
yathovAca bhagavAn dhanvantariH ||2||
hk transliteration
स्वभावसिद्धानां शरीरैकदेशानामन्यभावित्वं मरणाय | तद्यथा- शुक्लानां कृष्णत्वं, कृष्णानां शुक्लता, रक्तानामन्यवर्णत्वं, स्थिराणां मृदुत्वं , मृदूनां स्थिरता, चलानामचलत्वं, अचलानां चलता, पृथूनां सङ्क्षिप्तत्वं, सङ्क्षिप्तानां पृथुता, दीर्घाणां ह्रस्वत्वं, ह्रस्वानां दीर्घता, अपतनधर्मिणां पतनधर्मित्वं , पतनधर्मिणामपतनधर्मित्वमकस्मात्, शैत्यौष्ण्यस्नैग्ध्यरौक्ष्यप्रस्तम्भवैवर्ण्यावसादनं चाङ्गानाम् ||३||
sanskrit
The natural deviations in any part of the body that indicate fatality are as follows: The blackness of a part which is naturally white, or the whiteness of a black part; The change of a naturally red part to another color, or the hardness of a soft part and vice versa; The softening of a hard part and vice versa; The sudden fixation of a movable part or the movement of a fixed part; The contraction of an extended part or the expansion of a contracted part; The sudden elongation of a short part or the shortening of a long part; The sudden drooping of a part which does not naturally droop, and vice versa; A sudden increase or decrease in the natural temperature of any part or organ, as well as changes in glossiness, roughness, numbness, discoloration, weakness, or weariness.
english translation
hindi translation
svabhAvasiddhAnAM zarIraikadezAnAmanyabhAvitvaM maraNAya | tadyathA- zuklAnAM kRSNatvaM, kRSNAnAM zuklatA, raktAnAmanyavarNatvaM, sthirANAM mRdutvaM , mRdUnAM sthiratA, calAnAmacalatvaM, acalAnAM calatA, pRthUnAM saGkSiptatvaM, saGkSiptAnAM pRthutA, dIrghANAM hrasvatvaM, hrasvAnAM dIrghatA, apatanadharmiNAM patanadharmitvaM , patanadharmiNAmapatanadharmitvamakasmAt, zaityauSNyasnaigdhyaraukSyaprastambhavaivarNyAvasAdanaM cAGgAnAm ||3||
hk transliteration
स्वेभ्यः स्थानेभ्यः शरीरैकदेशानामवस्त्रस्तोत्क्षिप्तभ्रान्तावक्षिप्तपतितविमुक्तनिर्गतान्तर्गतगुरुलघुत्वानि, प्रवालवर्णव्यङ्गप्रादुर्भावो वाऽप्यकस्मात्, सिराणां च दर्शनं ललाटे, नासावंशे वा पिडकोत्पत्तिः , ललाटे वा प्रभातकाले स्वेदः, नेत्ररोगाद्विना वाऽश्रुप्रवृत्तिः, गोमयचूर्णप्रकाशस्य वा रजसो दर्शनमुत्तमाङ्गे निलयनं वा कपोतकङ्ककाकप्रभृतीनां, मूत्रपुरीषवृद्धिरभुञ्जानानां, तत्प्रणाशो वा भुञ्जानानां, स्तनमूलहृदयोरःसु च शूलोत्पत्तयः, मध्ये शूनत्वमन्तेषु परिम्लायित्वं विपर्ययो वा, तथाऽर्धाङ्गे श्वयथुः शोषोऽङ्गपक्षयोर्वा, नष्टहीनविकलविकृतस्वरता वा, विवर्णपुष्पप्रादुर्भावो वा दन्तमुखनखशरीरेषु, यस्य वाऽप्सु कफपुरीषरेतांसि निमज्जन्ति, यस्य वा दृष्टिमण्डले भिन्नविकृतानि रूपाण्यालोक्यन्ते, स्नेहाभ्यक्तकेशाङ्ग इव यो भाति, यश्च दुर्बलो भक्तद्वेषातिसाराभ्यां पीड्यते, कासमानश्च तृष्णाभिभूतः, क्षीणश्छर्दिभक्तद्वेषयुक्तः सफेनपूयरुधिरोद्वामी हतस्वरः शूलाभिपन्नश्च मनुष्यः, शूनकरचरणवदनःक्षीणोऽन्नद्वेषी स्रस्तपिण्डिकांसपाणिपादो ज्वरकासाभिभूतः, यस्तु पूर्वाह्णे भुक्तमपराह्णे छर्दयत्यविदग्धमतिसार्यते वा स श्वासान्म्रियते, बस्तवद्विलपन् यश्च भूमौ पतति स्रस्तमुष्कः, स्तब्धमेढ्रो भग्नग्रीवः प्रनष्टमेहनश्च मनुष्यः, प्राग्विशुष्यमाणाहृदय आर्द्रशरीरः, यश्च लोष्टं लोष्टेनाभिहन्ति काष्ठं काष्ठेन, तृणानि वा छिनत्ति, अधरोष्ठं दशति, उत्तरोष्ठं वा लेढि, आलुञ्चति वा कर्णौ केशांश्च; देवद्विजगुरुसुहृद्वैद्यांश्च द्वेष्टि, यस्य वक्रानुवक्रगा ग्रहा गर्हितस्थानगताः पीडयन्ति, जन्मर्क्षं वा, यस्योल्काशनिभ्यामभिहन्यते होरा वा, गृहदारशयनासनयानवाहनमणिरत्नोपकरणगर्हितलक्षणनिमित्तप्रादुर्भावो वेति ||४||
sanskrit
The following are signs that indicate a fatal condition based on deviations or abnormalities in the body: Any part of the body showing abnormal or inconsistent characteristics, such as a garment appearing misplaced or dislocated, or the appearance of symptoms without a clear cause; Abnormalities such as the appearance of veins or spots on the forehead or nose, sweat on the forehead in the morning, or excessive tearing without eye disease; Abnormalities such as visible yellowish or reddish patches, or an increase in the volume of urine and feces; Symptoms such as pain in the chest or breast, hollow feeling in the abdomen, changes in body temperature, or excessive loss of weight; Loss of voice, pale patches appearing on the body, or the presence of abnormal changes in the teeth, mouth, or nails; The presence of symptoms like weakness, excessive thirst, or abnormal appetite; Symptoms of severe cough, vomiting, or extreme debilitation with a foul-smelling discharge; Abnormal behavior, such as falling or becoming immobilized, or pain and discomfort due to a fall or injury; Other indicators include unsteady movements, inability to digest food, or any change in the natural condition of the body.
english translation
hindi translation
svebhyaH sthAnebhyaH zarIraikadezAnAmavastrastotkSiptabhrAntAvakSiptapatitavimuktanirgatAntargatagurulaghutvAni, pravAlavarNavyaGgaprAdurbhAvo vA'pyakasmAt, sirANAM ca darzanaM lalATe, nAsAvaMze vA piDakotpattiH , lalATe vA prabhAtakAle svedaH, netrarogAdvinA vA'zrupravRttiH, gomayacUrNaprakAzasya vA rajaso darzanamuttamAGge nilayanaM vA kapotakaGkakAkaprabhRtInAM, mUtrapurISavRddhirabhuJjAnAnAM, tatpraNAzo vA bhuJjAnAnAM, stanamUlahRdayoraHsu ca zUlotpattayaH, madhye zUnatvamanteSu parimlAyitvaM viparyayo vA, tathA'rdhAGge zvayathuH zoSo'GgapakSayorvA, naSTahInavikalavikRtasvaratA vA, vivarNapuSpaprAdurbhAvo vA dantamukhanakhazarIreSu, yasya vA'psu kaphapurISaretAMsi nimajjanti, yasya vA dRSTimaNDale bhinnavikRtAni rUpANyAlokyante, snehAbhyaktakezAGga iva yo bhAti, yazca durbalo bhaktadveSAtisArAbhyAM pIDyate, kAsamAnazca tRSNAbhibhUtaH, kSINazchardibhaktadveSayuktaH saphenapUyarudhirodvAmI hatasvaraH zUlAbhipannazca manuSyaH, zUnakaracaraNavadanaHkSINo'nnadveSI srastapiNDikAMsapANipAdo jvarakAsAbhibhUtaH, yastu pUrvAhNe bhuktamaparAhNe chardayatyavidagdhamatisAryate vA sa zvAsAnmriyate, bastavadvilapan yazca bhUmau patati srastamuSkaH, stabdhameDhro bhagnagrIvaH pranaSTamehanazca manuSyaH, prAgvizuSyamANAhRdaya ArdrazarIraH, yazca loSTaM loSTenAbhihanti kASThaM kASThena, tRNAni vA chinatti, adharoSThaM dazati, uttaroSThaM vA leDhi, AluJcati vA karNau kezAMzca; devadvijagurusuhRdvaidyAMzca dveSTi, yasya vakrAnuvakragA grahA garhitasthAnagatAH pIDayanti, janmarkSaM vA, yasyolkAzanibhyAmabhihanyate horA vA, gRhadArazayanAsanayAnavAhanamaNiratnopakaraNagarhitalakSaNanimittaprAdurbhAvo veti ||4||
hk transliteration
भवन्ति चात्र- चिकित्स्यमानः सम्यक् च विकारो योऽभिवर्धते | प्रक्षीणबलमांसस्य लक्षणं तद्गतायुषः ||५||
sanskrit
In this context, the following is a sign of a patient whose condition is likely to lead to a shortened lifespan: When a patient, who is being treated correctly, shows a progression of the disease, especially when accompanied by reduced strength and emaciation of tissues, it indicates a serious prognosis and a reduced lifespan.
english translation
hindi translation
bhavanti cAtra- cikitsyamAnaH samyak ca vikAro yo'bhivardhate | prakSINabalamAMsasya lakSaNaM tadgatAyuSaH ||5||
hk transliteration
Sushruta Samhita
Progress:44.6%
अथातः स्वभावविप्रतिपत्तिमध्यायं व्याख्यास्यामः ||१||
sanskrit
Now we shall discourse on the Chapter which treats of the prognosis based on the perversion of the external appearances of the body (Svabhava-vipratipatti-adhyaya).
english translation
hindi translation
athAtaH svabhAvavipratipattimadhyAyaM vyAkhyAsyAmaH ||1||
hk transliteration
यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः ||२||
sanskrit
As said by Lord Dhanvantari.
english translation
hindi translation
yathovAca bhagavAn dhanvantariH ||2||
hk transliteration
स्वभावसिद्धानां शरीरैकदेशानामन्यभावित्वं मरणाय | तद्यथा- शुक्लानां कृष्णत्वं, कृष्णानां शुक्लता, रक्तानामन्यवर्णत्वं, स्थिराणां मृदुत्वं , मृदूनां स्थिरता, चलानामचलत्वं, अचलानां चलता, पृथूनां सङ्क्षिप्तत्वं, सङ्क्षिप्तानां पृथुता, दीर्घाणां ह्रस्वत्वं, ह्रस्वानां दीर्घता, अपतनधर्मिणां पतनधर्मित्वं , पतनधर्मिणामपतनधर्मित्वमकस्मात्, शैत्यौष्ण्यस्नैग्ध्यरौक्ष्यप्रस्तम्भवैवर्ण्यावसादनं चाङ्गानाम् ||३||
sanskrit
The natural deviations in any part of the body that indicate fatality are as follows: The blackness of a part which is naturally white, or the whiteness of a black part; The change of a naturally red part to another color, or the hardness of a soft part and vice versa; The softening of a hard part and vice versa; The sudden fixation of a movable part or the movement of a fixed part; The contraction of an extended part or the expansion of a contracted part; The sudden elongation of a short part or the shortening of a long part; The sudden drooping of a part which does not naturally droop, and vice versa; A sudden increase or decrease in the natural temperature of any part or organ, as well as changes in glossiness, roughness, numbness, discoloration, weakness, or weariness.
english translation
hindi translation
svabhAvasiddhAnAM zarIraikadezAnAmanyabhAvitvaM maraNAya | tadyathA- zuklAnAM kRSNatvaM, kRSNAnAM zuklatA, raktAnAmanyavarNatvaM, sthirANAM mRdutvaM , mRdUnAM sthiratA, calAnAmacalatvaM, acalAnAM calatA, pRthUnAM saGkSiptatvaM, saGkSiptAnAM pRthutA, dIrghANAM hrasvatvaM, hrasvAnAM dIrghatA, apatanadharmiNAM patanadharmitvaM , patanadharmiNAmapatanadharmitvamakasmAt, zaityauSNyasnaigdhyaraukSyaprastambhavaivarNyAvasAdanaM cAGgAnAm ||3||
hk transliteration
स्वेभ्यः स्थानेभ्यः शरीरैकदेशानामवस्त्रस्तोत्क्षिप्तभ्रान्तावक्षिप्तपतितविमुक्तनिर्गतान्तर्गतगुरुलघुत्वानि, प्रवालवर्णव्यङ्गप्रादुर्भावो वाऽप्यकस्मात्, सिराणां च दर्शनं ललाटे, नासावंशे वा पिडकोत्पत्तिः , ललाटे वा प्रभातकाले स्वेदः, नेत्ररोगाद्विना वाऽश्रुप्रवृत्तिः, गोमयचूर्णप्रकाशस्य वा रजसो दर्शनमुत्तमाङ्गे निलयनं वा कपोतकङ्ककाकप्रभृतीनां, मूत्रपुरीषवृद्धिरभुञ्जानानां, तत्प्रणाशो वा भुञ्जानानां, स्तनमूलहृदयोरःसु च शूलोत्पत्तयः, मध्ये शूनत्वमन्तेषु परिम्लायित्वं विपर्ययो वा, तथाऽर्धाङ्गे श्वयथुः शोषोऽङ्गपक्षयोर्वा, नष्टहीनविकलविकृतस्वरता वा, विवर्णपुष्पप्रादुर्भावो वा दन्तमुखनखशरीरेषु, यस्य वाऽप्सु कफपुरीषरेतांसि निमज्जन्ति, यस्य वा दृष्टिमण्डले भिन्नविकृतानि रूपाण्यालोक्यन्ते, स्नेहाभ्यक्तकेशाङ्ग इव यो भाति, यश्च दुर्बलो भक्तद्वेषातिसाराभ्यां पीड्यते, कासमानश्च तृष्णाभिभूतः, क्षीणश्छर्दिभक्तद्वेषयुक्तः सफेनपूयरुधिरोद्वामी हतस्वरः शूलाभिपन्नश्च मनुष्यः, शूनकरचरणवदनःक्षीणोऽन्नद्वेषी स्रस्तपिण्डिकांसपाणिपादो ज्वरकासाभिभूतः, यस्तु पूर्वाह्णे भुक्तमपराह्णे छर्दयत्यविदग्धमतिसार्यते वा स श्वासान्म्रियते, बस्तवद्विलपन् यश्च भूमौ पतति स्रस्तमुष्कः, स्तब्धमेढ्रो भग्नग्रीवः प्रनष्टमेहनश्च मनुष्यः, प्राग्विशुष्यमाणाहृदय आर्द्रशरीरः, यश्च लोष्टं लोष्टेनाभिहन्ति काष्ठं काष्ठेन, तृणानि वा छिनत्ति, अधरोष्ठं दशति, उत्तरोष्ठं वा लेढि, आलुञ्चति वा कर्णौ केशांश्च; देवद्विजगुरुसुहृद्वैद्यांश्च द्वेष्टि, यस्य वक्रानुवक्रगा ग्रहा गर्हितस्थानगताः पीडयन्ति, जन्मर्क्षं वा, यस्योल्काशनिभ्यामभिहन्यते होरा वा, गृहदारशयनासनयानवाहनमणिरत्नोपकरणगर्हितलक्षणनिमित्तप्रादुर्भावो वेति ||४||
sanskrit
The following are signs that indicate a fatal condition based on deviations or abnormalities in the body: Any part of the body showing abnormal or inconsistent characteristics, such as a garment appearing misplaced or dislocated, or the appearance of symptoms without a clear cause; Abnormalities such as the appearance of veins or spots on the forehead or nose, sweat on the forehead in the morning, or excessive tearing without eye disease; Abnormalities such as visible yellowish or reddish patches, or an increase in the volume of urine and feces; Symptoms such as pain in the chest or breast, hollow feeling in the abdomen, changes in body temperature, or excessive loss of weight; Loss of voice, pale patches appearing on the body, or the presence of abnormal changes in the teeth, mouth, or nails; The presence of symptoms like weakness, excessive thirst, or abnormal appetite; Symptoms of severe cough, vomiting, or extreme debilitation with a foul-smelling discharge; Abnormal behavior, such as falling or becoming immobilized, or pain and discomfort due to a fall or injury; Other indicators include unsteady movements, inability to digest food, or any change in the natural condition of the body.
english translation
hindi translation
svebhyaH sthAnebhyaH zarIraikadezAnAmavastrastotkSiptabhrAntAvakSiptapatitavimuktanirgatAntargatagurulaghutvAni, pravAlavarNavyaGgaprAdurbhAvo vA'pyakasmAt, sirANAM ca darzanaM lalATe, nAsAvaMze vA piDakotpattiH , lalATe vA prabhAtakAle svedaH, netrarogAdvinA vA'zrupravRttiH, gomayacUrNaprakAzasya vA rajaso darzanamuttamAGge nilayanaM vA kapotakaGkakAkaprabhRtInAM, mUtrapurISavRddhirabhuJjAnAnAM, tatpraNAzo vA bhuJjAnAnAM, stanamUlahRdayoraHsu ca zUlotpattayaH, madhye zUnatvamanteSu parimlAyitvaM viparyayo vA, tathA'rdhAGge zvayathuH zoSo'GgapakSayorvA, naSTahInavikalavikRtasvaratA vA, vivarNapuSpaprAdurbhAvo vA dantamukhanakhazarIreSu, yasya vA'psu kaphapurISaretAMsi nimajjanti, yasya vA dRSTimaNDale bhinnavikRtAni rUpANyAlokyante, snehAbhyaktakezAGga iva yo bhAti, yazca durbalo bhaktadveSAtisArAbhyAM pIDyate, kAsamAnazca tRSNAbhibhUtaH, kSINazchardibhaktadveSayuktaH saphenapUyarudhirodvAmI hatasvaraH zUlAbhipannazca manuSyaH, zUnakaracaraNavadanaHkSINo'nnadveSI srastapiNDikAMsapANipAdo jvarakAsAbhibhUtaH, yastu pUrvAhNe bhuktamaparAhNe chardayatyavidagdhamatisAryate vA sa zvAsAnmriyate, bastavadvilapan yazca bhUmau patati srastamuSkaH, stabdhameDhro bhagnagrIvaH pranaSTamehanazca manuSyaH, prAgvizuSyamANAhRdaya ArdrazarIraH, yazca loSTaM loSTenAbhihanti kASThaM kASThena, tRNAni vA chinatti, adharoSThaM dazati, uttaroSThaM vA leDhi, AluJcati vA karNau kezAMzca; devadvijagurusuhRdvaidyAMzca dveSTi, yasya vakrAnuvakragA grahA garhitasthAnagatAH pIDayanti, janmarkSaM vA, yasyolkAzanibhyAmabhihanyate horA vA, gRhadArazayanAsanayAnavAhanamaNiratnopakaraNagarhitalakSaNanimittaprAdurbhAvo veti ||4||
hk transliteration
भवन्ति चात्र- चिकित्स्यमानः सम्यक् च विकारो योऽभिवर्धते | प्रक्षीणबलमांसस्य लक्षणं तद्गतायुषः ||५||
sanskrit
In this context, the following is a sign of a patient whose condition is likely to lead to a shortened lifespan: When a patient, who is being treated correctly, shows a progression of the disease, especially when accompanied by reduced strength and emaciation of tissues, it indicates a serious prognosis and a reduced lifespan.
english translation
hindi translation
bhavanti cAtra- cikitsyamAnaH samyak ca vikAro yo'bhivardhate | prakSINabalamAMsasya lakSaNaM tadgatAyuSaH ||5||
hk transliteration