1.
रसविमानम्
Rasa Vimana (Taste-based factors for the measurement of diseases and drugs)
2.
त्रिविधकुक्षीयविमानम्
Trividhakukshiya Vimana (Three parts of abdomen and principles of diet)
3.
जनपदोद्ध्वंसनीयविमानम्
Janapadodhvansaniya Vimana (Determination of specific characteristics of destruction of communities)
4.
त्रिविधरोगविशेषविज्ञानीयविमानम्
Trividha Roga Vishesha Vijnaniya Vimana (Three methods for knowledge of disease)
•
स्रोतोविमानम्
Sroto Vimana (Specific features of channels of transport and transformation)
6.
रोगानीकविमानम्
Roganika Vimana (Classification of Diseases)
7.
व्याधितरूपीयविमानम्
Vyadhita Rupiya Vimana (Types of patients and organisms affecting Human Body)
8.
रोगभिषग्जितीयविमानम्
Rogabhishagjitiya Vimana (Methods of conquering debate and disease)
Progress:33.5%
तेषां तु खलु स्रोतसां यथास्थूलं कतिचित्प्रकारान्मूलतश्च प्रकोपविज्ञानतश्चानुव्याख्यास्यामः; ये भविष्यन्त्यलमनुक्तार्थज्ञानाय ज्ञानवतां, विज्ञानाय चाज्ञानवताम् ||६||
sanskrit
I will give examples of some types of srotas according to their origin and abnormalities, which will suffice for the learned to know about those not mentioned here and for the mediocre to grasp them fully. Some of the major srotas include those carrying prana i.e. vital breath, udaka or water, anna or food, rasa dhatu or plasma, rakta dhatu or red blood, mamsa dhatu or muscle, meda dhatu or adipose, asthi dhatu or bone, majja dhatu or marrow, shukra dhatu.
english translation
teSAM tu khalu srotasAM yathAsthUlaM katicitprakArAnmUlatazca prakopavijJAnatazcAnuvyAkhyAsyAmaH; ye bhaviSyantyalamanuktArthajJAnAya jJAnavatAM, vijJAnAya cAjJAnavatAm ||6||
hk transliteration
तद्यथा प्राणोदकान्नरसरुधिरमांसमेदोस्थिमज्जशुक्रमूत्रपुरीषस्वेदवहानीति वातपित्तश्लेष्मणां पुनः सर्वशरीरचराणां सर्वाणि स्रोतांस्ययनभूतानि, तद्वदतीन्द्रियाणां पुनः सत्त्वादीनां केवलं चेतनावच्छरीरमयनभूतमधिष्ठानभूतं च| तदेतत् स्रोतसां प्रकृतिभूतत्वान्न विकारैरुपसृज्यते शरीरम् ||७||
sanskrit
i.e. reproductive elements, mutra or urine, purisha or feces and sweda or sweat. As regards vata-pitta-kapha, they move all over the body with all the srotamsi serving as their passages. Similarly, for mind etc. which transcend sense organs, the entire sentient body serves as a passage as well as its location. As long as these srotamsi are normal, the body is not inflicted with any disorder.
english translation
tadyathA prANodakAnnarasarudhiramAMsamedosthimajjazukramUtrapurISasvedavahAnIti vAtapittazleSmaNAM punaH sarvazarIracarANAM sarvANi srotAMsyayanabhUtAni, tadvadatIndriyANAM punaH sattvAdInAM kevalaM cetanAvaccharIramayanabhUtamadhiSThAnabhUtaM ca| tadetat srotasAM prakRtibhUtatvAnna vikArairupasRjyate zarIram ||7||
hk transliteration
तत्र प्राणवहानां स्रोतसां हृदयं मूलं महास्रोतश्च, प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति;तद्यथा- अतिसृष्टमतिबद्धं कुपितमल्पाल्पमभीक्ष्णं वा सशब्दशूलमुच्छ्वसन्तं दृष्ट्वा प्राणवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात्| उदकवहानां स्रोतसां तालुमूलं क्लोम च, प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति; तद्यथा- जिह्वाताल्वोष्ठकण्ठक्लोमशोषं पिपासां चातिप्रवृद्धां दृष्ट्वोदकवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात्| अन्नवहानां स्रोतसामामाशयो मूलं वामं च पार्श्वं, प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति;तद्यथा- अनन्नाभिलषणमरोचकविपाकौ छर्दिं च दृष्ट्वाऽन्नवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात्| रसवहानां स्रोतसां हृदयं मूलं दश च धमन्यः| शोणितवहानां स्रोतसां यकृन्मूलं प्लीहा च| मांसवहानां च स्रोतसां स्नायुर्मूलं त्वक् च| मेदोवहानां स्रोतसां वृक्कौ मूलं वपावहनं च| अस्थिवहानां स्रोतसां मेदो मूलं जघनं च| मज्जवहानां स्रोतसामस्थीनि मूलं सन्धयश्च| शुक्रवहानां स्रोतसां वृषणौ मूलं शेफश्च| प्रदुष्टानां तु खल्वेषां रसादिवहस्रोतसां विज्ञानान्युक्तानि विविधाशितपीतीये; यान्येव हि धातूनां प्रदोषविज्ञानानि तान्येव यथास्वं प्रदुष्टानां धातुस्रोतसाम्| मूत्रवहानां स्रोतसां बस्तिर्मूलं वङ्क्षणौ च, प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति; तद्यथा- अतिसृष्टमतिबद्धं प्रकुपितमल्पाल्पमभीक्ष्णं वा बहलं सशूलं मूत्रयन्तं दृष्ट्वा मूत्रवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात्| पुरीषवहानां स्रोतसां पक्वाशयो मूलं स्थूलगुदं च, प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति; तद्यथा- कृच्छ्रेणाल्पाल्पं सशब्दशूलमतिद्रवमतिग्रथितमतिबहु चोपविशन्तं दृष्ट्वा पुरीषवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात्| स्वेदवहानां स्रोतसां मेदो मूलं लोमकूपाश्च, प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति; तद्यथा-अस्वेदनमतिस्वेदनं पारुष्यमतिश्लक्ष्णतामङ्गस्य परिदाहं लोमहर्षं च दृष्ट्वा स्वेदवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात् ||८||
sanskrit
[Roots of transportation channels and signs of their vitiation] For pranavaha srotas, the origin is the hridaya as well as the mahasrotas, The symptoms appearing when they are afflicted include too long, too short, aggravated, shallow or frequent breaths with sound and pain. This indicates the affliction of pranavaha srotas. For udakavaha srotas, the origin is talu and kloma i.e. throat and the palate. The symptoms of an afflicted udakavaha srotas include dryness of tongue, palate, lips, throat and kloma (oropharynx) and excessive thirst. By observing these symptoms, one should know that the udakavaha srotas is affected. Annavaha srotamsi have their origin in stomach and the left side of the trunk. The symptoms of their afflictions include lack of appetite, anorexia, indigestion and vomiting. The rasa dhatuvaha srotamsi have their origin in hridaya i.e. heart and dashadhamanis i.e. ten major arterial trunks. The rakta dhatu vaha srotamsi have their origin in liver and spleen. Mamsa dhatuvaha srotamsi have their root in ligaments and the skin. Meda dhatuvaha srotas has its root in the vrikka i.e. kidney and omentum.Asthi dhatuvaha srotamsiarise from medas i.e. fat and buttocks.Majja dhatuvaha srotas has its origin in bones and joints while the shukra dhatuvaha srotas has its roots in testicles and penis. As regards their morbidities, the same has been described in the chapter on various foods and drinks. The symptoms of the affected srotamsi carrying dhatu are the same as those of the respective dhatu. The mutravaha srotas i.e. the channels carrying urine originate from basti and vankshana (pelvic region including kidneys and the urinary bladder). The symptoms of their affliction include excessive excretion, excessive obstruction or suppression of urine, vitiated, diminished or frequent, thick urine with pain. Purishavaha srotas, the channels carrying feces, have their origin in colon and anorectal region. Symptoms of their morbidity include difficulty in evacuating bowels, scanty stools, passage with sound and pain, loose motions, or irritable/irregular bowels. Swedavaha srotamsi carrying the sweat has their root in the adipose tissue and hair follicles. The symptoms of their affliction are loss of perspiration, excessive perspiration, coarseness, excessive smoothness, excessive burning sensation and horripilation.
english translation
tatra prANavahAnAM srotasAM hRdayaM mUlaM mahAsrotazca, praduSTAnAM tu khalveSAmidaM vizeSavijJAnaM bhavati;tadyathA- atisRSTamatibaddhaM kupitamalpAlpamabhIkSNaM vA sazabdazUlamucchvasantaM dRSTvA prANavahAnyasya srotAMsi praduSTAnIti vidyAt| udakavahAnAM srotasAM tAlumUlaM kloma ca, praduSTAnAM tu khalveSAmidaM vizeSavijJAnaM bhavati; tadyathA- jihvAtAlvoSThakaNThaklomazoSaM pipAsAM cAtipravRddhAM dRSTvodakavahAnyasya srotAMsi praduSTAnIti vidyAt| annavahAnAM srotasAmAmAzayo mUlaM vAmaM ca pArzvaM, praduSTAnAM tu khalveSAmidaM vizeSavijJAnaM bhavati;tadyathA- anannAbhilaSaNamarocakavipAkau chardiM ca dRSTvA'nnavahAnyasya srotAMsi praduSTAnIti vidyAt| rasavahAnAM srotasAM hRdayaM mUlaM daza ca dhamanyaH| zoNitavahAnAM srotasAM yakRnmUlaM plIhA ca| mAMsavahAnAM ca srotasAM snAyurmUlaM tvak ca| medovahAnAM srotasAM vRkkau mUlaM vapAvahanaM ca| asthivahAnAM srotasAM medo mUlaM jaghanaM ca| majjavahAnAM srotasAmasthIni mUlaM sandhayazca| zukravahAnAM srotasAM vRSaNau mUlaM zephazca| praduSTAnAM tu khalveSAM rasAdivahasrotasAM vijJAnAnyuktAni vividhAzitapItIye; yAnyeva hi dhAtUnAM pradoSavijJAnAni tAnyeva yathAsvaM praduSTAnAM dhAtusrotasAm| mUtravahAnAM srotasAM bastirmUlaM vaGkSaNau ca, praduSTAnAM tu khalveSAmidaM vizeSavijJAnaM bhavati; tadyathA- atisRSTamatibaddhaM prakupitamalpAlpamabhIkSNaM vA bahalaM sazUlaM mUtrayantaM dRSTvA mUtravahAnyasya srotAMsi praduSTAnIti vidyAt| purISavahAnAM srotasAM pakvAzayo mUlaM sthUlagudaM ca, praduSTAnAM tu khalveSAmidaM vizeSavijJAnaM bhavati; tadyathA- kRcchreNAlpAlpaM sazabdazUlamatidravamatigrathitamatibahu copavizantaM dRSTvA purISavahAnyasya srotAMsi praduSTAnIti vidyAt| svedavahAnAM srotasAM medo mUlaM lomakUpAzca, praduSTAnAM tu khalveSAmidaM vizeSavijJAnaM bhavati; tadyathA-asvedanamatisvedanaM pAruSyamatizlakSNatAmaGgasya paridAhaM lomaharSaM ca dRSTvA svedavahAnyasya srotAMsi praduSTAnIti vidyAt ||8||
hk transliteration
स्रोतांसि, सिराः, धमन्यः,रसायन्यः, रसवाहिन्यः, नाड्यः, पन्थानः,मार्गाः, शरीरच्छिद्राणि, संवृतासंवृतानि, स्थानानि, आशयाः, निकेताश्चेति शरीरधात्ववकाशानां लक्ष्यालक्ष्याणां नामानि भवन्ति| तेषां प्रकोपात् स्थानस्थाश्चैव मार्गगाश्च शरीरधातवःप्रकोपमापद्यन्ते, इतरेषां प्रकोपादितराणि च| स्रोतांसि स्रोतांस्येव, धातवश्च धातूनेव प्रदूषयन्ति प्रदुष्टाः| तेषां सर्वेषामेव वातपित्तश्लेष्माणः प्रदुष्टा दूषयितारो भवन्ति, दोषस्वभावादिति ||९||
sanskrit
[Synonyms of srotasa] Srotas, sira, dhamani, rasayani, rasavahini, nadi, pantha, marga, sharirachhidra, samritasavritta, sthana, ashaya and niketa are the names of visible and invisible spaces within the sharira dhatu (body tissues). Due to morbidity of these channels related to sharira dhatu, any passage that is undergoing transformation or is in a fully transformed state of respective sharira dhatu also gets affected. Likewise, morbidity of other srotamsi affects the respective contents. The srotamsi affect related srotas and so do the dhatu. Because of their nature, vitiated vata-pitta-kapha tend to infect all that they come in contact with.
english translation
srotAMsi, sirAH, dhamanyaH,rasAyanyaH, rasavAhinyaH, nADyaH, panthAnaH,mArgAH, zarIracchidrANi, saMvRtAsaMvRtAni, sthAnAni, AzayAH, niketAzceti zarIradhAtvavakAzAnAM lakSyAlakSyANAM nAmAni bhavanti| teSAM prakopAt sthAnasthAzcaiva mArgagAzca zarIradhAtavaHprakopamApadyante, itareSAM prakopAditarANi ca| srotAMsi srotAMsyeva, dhAtavazca dhAtUneva pradUSayanti praduSTAH| teSAM sarveSAmeva vAtapittazleSmANaH praduSTA dUSayitAro bhavanti, doSasvabhAvAditi ||9||
hk transliteration
भवन्ति चात्र- क्षयात् सन्धारणाद्रौक्ष्याद्व्यायामात् क्षुधितस्य च| प्राणवाहीनि दुष्यन्ति स्रोतांस्यन्यैश्च दारुणैः ||१०||
sanskrit
[Causes of vitiation of srotasa] So, the verses: Pranavaha srotamsi are affected due to wasting, suppression of urges, roughness, physical exercise during hunger and affection of other srotas.
english translation
bhavanti cAtra- kSayAt sandhAraNAdraukSyAdvyAyAmAt kSudhitasya ca| prANavAhIni duSyanti srotAMsyanyaizca dAruNaiH ||10||
hk transliteration
Charak Samhita
Progress:33.5%
तेषां तु खलु स्रोतसां यथास्थूलं कतिचित्प्रकारान्मूलतश्च प्रकोपविज्ञानतश्चानुव्याख्यास्यामः; ये भविष्यन्त्यलमनुक्तार्थज्ञानाय ज्ञानवतां, विज्ञानाय चाज्ञानवताम् ||६||
sanskrit
I will give examples of some types of srotas according to their origin and abnormalities, which will suffice for the learned to know about those not mentioned here and for the mediocre to grasp them fully. Some of the major srotas include those carrying prana i.e. vital breath, udaka or water, anna or food, rasa dhatu or plasma, rakta dhatu or red blood, mamsa dhatu or muscle, meda dhatu or adipose, asthi dhatu or bone, majja dhatu or marrow, shukra dhatu.
english translation
teSAM tu khalu srotasAM yathAsthUlaM katicitprakArAnmUlatazca prakopavijJAnatazcAnuvyAkhyAsyAmaH; ye bhaviSyantyalamanuktArthajJAnAya jJAnavatAM, vijJAnAya cAjJAnavatAm ||6||
hk transliteration
तद्यथा प्राणोदकान्नरसरुधिरमांसमेदोस्थिमज्जशुक्रमूत्रपुरीषस्वेदवहानीति वातपित्तश्लेष्मणां पुनः सर्वशरीरचराणां सर्वाणि स्रोतांस्ययनभूतानि, तद्वदतीन्द्रियाणां पुनः सत्त्वादीनां केवलं चेतनावच्छरीरमयनभूतमधिष्ठानभूतं च| तदेतत् स्रोतसां प्रकृतिभूतत्वान्न विकारैरुपसृज्यते शरीरम् ||७||
sanskrit
i.e. reproductive elements, mutra or urine, purisha or feces and sweda or sweat. As regards vata-pitta-kapha, they move all over the body with all the srotamsi serving as their passages. Similarly, for mind etc. which transcend sense organs, the entire sentient body serves as a passage as well as its location. As long as these srotamsi are normal, the body is not inflicted with any disorder.
english translation
tadyathA prANodakAnnarasarudhiramAMsamedosthimajjazukramUtrapurISasvedavahAnIti vAtapittazleSmaNAM punaH sarvazarIracarANAM sarvANi srotAMsyayanabhUtAni, tadvadatIndriyANAM punaH sattvAdInAM kevalaM cetanAvaccharIramayanabhUtamadhiSThAnabhUtaM ca| tadetat srotasAM prakRtibhUtatvAnna vikArairupasRjyate zarIram ||7||
hk transliteration
तत्र प्राणवहानां स्रोतसां हृदयं मूलं महास्रोतश्च, प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति;तद्यथा- अतिसृष्टमतिबद्धं कुपितमल्पाल्पमभीक्ष्णं वा सशब्दशूलमुच्छ्वसन्तं दृष्ट्वा प्राणवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात्| उदकवहानां स्रोतसां तालुमूलं क्लोम च, प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति; तद्यथा- जिह्वाताल्वोष्ठकण्ठक्लोमशोषं पिपासां चातिप्रवृद्धां दृष्ट्वोदकवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात्| अन्नवहानां स्रोतसामामाशयो मूलं वामं च पार्श्वं, प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति;तद्यथा- अनन्नाभिलषणमरोचकविपाकौ छर्दिं च दृष्ट्वाऽन्नवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात्| रसवहानां स्रोतसां हृदयं मूलं दश च धमन्यः| शोणितवहानां स्रोतसां यकृन्मूलं प्लीहा च| मांसवहानां च स्रोतसां स्नायुर्मूलं त्वक् च| मेदोवहानां स्रोतसां वृक्कौ मूलं वपावहनं च| अस्थिवहानां स्रोतसां मेदो मूलं जघनं च| मज्जवहानां स्रोतसामस्थीनि मूलं सन्धयश्च| शुक्रवहानां स्रोतसां वृषणौ मूलं शेफश्च| प्रदुष्टानां तु खल्वेषां रसादिवहस्रोतसां विज्ञानान्युक्तानि विविधाशितपीतीये; यान्येव हि धातूनां प्रदोषविज्ञानानि तान्येव यथास्वं प्रदुष्टानां धातुस्रोतसाम्| मूत्रवहानां स्रोतसां बस्तिर्मूलं वङ्क्षणौ च, प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति; तद्यथा- अतिसृष्टमतिबद्धं प्रकुपितमल्पाल्पमभीक्ष्णं वा बहलं सशूलं मूत्रयन्तं दृष्ट्वा मूत्रवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात्| पुरीषवहानां स्रोतसां पक्वाशयो मूलं स्थूलगुदं च, प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति; तद्यथा- कृच्छ्रेणाल्पाल्पं सशब्दशूलमतिद्रवमतिग्रथितमतिबहु चोपविशन्तं दृष्ट्वा पुरीषवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात्| स्वेदवहानां स्रोतसां मेदो मूलं लोमकूपाश्च, प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति; तद्यथा-अस्वेदनमतिस्वेदनं पारुष्यमतिश्लक्ष्णतामङ्गस्य परिदाहं लोमहर्षं च दृष्ट्वा स्वेदवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात् ||८||
sanskrit
[Roots of transportation channels and signs of their vitiation] For pranavaha srotas, the origin is the hridaya as well as the mahasrotas, The symptoms appearing when they are afflicted include too long, too short, aggravated, shallow or frequent breaths with sound and pain. This indicates the affliction of pranavaha srotas. For udakavaha srotas, the origin is talu and kloma i.e. throat and the palate. The symptoms of an afflicted udakavaha srotas include dryness of tongue, palate, lips, throat and kloma (oropharynx) and excessive thirst. By observing these symptoms, one should know that the udakavaha srotas is affected. Annavaha srotamsi have their origin in stomach and the left side of the trunk. The symptoms of their afflictions include lack of appetite, anorexia, indigestion and vomiting. The rasa dhatuvaha srotamsi have their origin in hridaya i.e. heart and dashadhamanis i.e. ten major arterial trunks. The rakta dhatu vaha srotamsi have their origin in liver and spleen. Mamsa dhatuvaha srotamsi have their root in ligaments and the skin. Meda dhatuvaha srotas has its root in the vrikka i.e. kidney and omentum.Asthi dhatuvaha srotamsiarise from medas i.e. fat and buttocks.Majja dhatuvaha srotas has its origin in bones and joints while the shukra dhatuvaha srotas has its roots in testicles and penis. As regards their morbidities, the same has been described in the chapter on various foods and drinks. The symptoms of the affected srotamsi carrying dhatu are the same as those of the respective dhatu. The mutravaha srotas i.e. the channels carrying urine originate from basti and vankshana (pelvic region including kidneys and the urinary bladder). The symptoms of their affliction include excessive excretion, excessive obstruction or suppression of urine, vitiated, diminished or frequent, thick urine with pain. Purishavaha srotas, the channels carrying feces, have their origin in colon and anorectal region. Symptoms of their morbidity include difficulty in evacuating bowels, scanty stools, passage with sound and pain, loose motions, or irritable/irregular bowels. Swedavaha srotamsi carrying the sweat has their root in the adipose tissue and hair follicles. The symptoms of their affliction are loss of perspiration, excessive perspiration, coarseness, excessive smoothness, excessive burning sensation and horripilation.
english translation
tatra prANavahAnAM srotasAM hRdayaM mUlaM mahAsrotazca, praduSTAnAM tu khalveSAmidaM vizeSavijJAnaM bhavati;tadyathA- atisRSTamatibaddhaM kupitamalpAlpamabhIkSNaM vA sazabdazUlamucchvasantaM dRSTvA prANavahAnyasya srotAMsi praduSTAnIti vidyAt| udakavahAnAM srotasAM tAlumUlaM kloma ca, praduSTAnAM tu khalveSAmidaM vizeSavijJAnaM bhavati; tadyathA- jihvAtAlvoSThakaNThaklomazoSaM pipAsAM cAtipravRddhAM dRSTvodakavahAnyasya srotAMsi praduSTAnIti vidyAt| annavahAnAM srotasAmAmAzayo mUlaM vAmaM ca pArzvaM, praduSTAnAM tu khalveSAmidaM vizeSavijJAnaM bhavati;tadyathA- anannAbhilaSaNamarocakavipAkau chardiM ca dRSTvA'nnavahAnyasya srotAMsi praduSTAnIti vidyAt| rasavahAnAM srotasAM hRdayaM mUlaM daza ca dhamanyaH| zoNitavahAnAM srotasAM yakRnmUlaM plIhA ca| mAMsavahAnAM ca srotasAM snAyurmUlaM tvak ca| medovahAnAM srotasAM vRkkau mUlaM vapAvahanaM ca| asthivahAnAM srotasAM medo mUlaM jaghanaM ca| majjavahAnAM srotasAmasthIni mUlaM sandhayazca| zukravahAnAM srotasAM vRSaNau mUlaM zephazca| praduSTAnAM tu khalveSAM rasAdivahasrotasAM vijJAnAnyuktAni vividhAzitapItIye; yAnyeva hi dhAtUnAM pradoSavijJAnAni tAnyeva yathAsvaM praduSTAnAM dhAtusrotasAm| mUtravahAnAM srotasAM bastirmUlaM vaGkSaNau ca, praduSTAnAM tu khalveSAmidaM vizeSavijJAnaM bhavati; tadyathA- atisRSTamatibaddhaM prakupitamalpAlpamabhIkSNaM vA bahalaM sazUlaM mUtrayantaM dRSTvA mUtravahAnyasya srotAMsi praduSTAnIti vidyAt| purISavahAnAM srotasAM pakvAzayo mUlaM sthUlagudaM ca, praduSTAnAM tu khalveSAmidaM vizeSavijJAnaM bhavati; tadyathA- kRcchreNAlpAlpaM sazabdazUlamatidravamatigrathitamatibahu copavizantaM dRSTvA purISavahAnyasya srotAMsi praduSTAnIti vidyAt| svedavahAnAM srotasAM medo mUlaM lomakUpAzca, praduSTAnAM tu khalveSAmidaM vizeSavijJAnaM bhavati; tadyathA-asvedanamatisvedanaM pAruSyamatizlakSNatAmaGgasya paridAhaM lomaharSaM ca dRSTvA svedavahAnyasya srotAMsi praduSTAnIti vidyAt ||8||
hk transliteration
स्रोतांसि, सिराः, धमन्यः,रसायन्यः, रसवाहिन्यः, नाड्यः, पन्थानः,मार्गाः, शरीरच्छिद्राणि, संवृतासंवृतानि, स्थानानि, आशयाः, निकेताश्चेति शरीरधात्ववकाशानां लक्ष्यालक्ष्याणां नामानि भवन्ति| तेषां प्रकोपात् स्थानस्थाश्चैव मार्गगाश्च शरीरधातवःप्रकोपमापद्यन्ते, इतरेषां प्रकोपादितराणि च| स्रोतांसि स्रोतांस्येव, धातवश्च धातूनेव प्रदूषयन्ति प्रदुष्टाः| तेषां सर्वेषामेव वातपित्तश्लेष्माणः प्रदुष्टा दूषयितारो भवन्ति, दोषस्वभावादिति ||९||
sanskrit
[Synonyms of srotasa] Srotas, sira, dhamani, rasayani, rasavahini, nadi, pantha, marga, sharirachhidra, samritasavritta, sthana, ashaya and niketa are the names of visible and invisible spaces within the sharira dhatu (body tissues). Due to morbidity of these channels related to sharira dhatu, any passage that is undergoing transformation or is in a fully transformed state of respective sharira dhatu also gets affected. Likewise, morbidity of other srotamsi affects the respective contents. The srotamsi affect related srotas and so do the dhatu. Because of their nature, vitiated vata-pitta-kapha tend to infect all that they come in contact with.
english translation
srotAMsi, sirAH, dhamanyaH,rasAyanyaH, rasavAhinyaH, nADyaH, panthAnaH,mArgAH, zarIracchidrANi, saMvRtAsaMvRtAni, sthAnAni, AzayAH, niketAzceti zarIradhAtvavakAzAnAM lakSyAlakSyANAM nAmAni bhavanti| teSAM prakopAt sthAnasthAzcaiva mArgagAzca zarIradhAtavaHprakopamApadyante, itareSAM prakopAditarANi ca| srotAMsi srotAMsyeva, dhAtavazca dhAtUneva pradUSayanti praduSTAH| teSAM sarveSAmeva vAtapittazleSmANaH praduSTA dUSayitAro bhavanti, doSasvabhAvAditi ||9||
hk transliteration
भवन्ति चात्र- क्षयात् सन्धारणाद्रौक्ष्याद्व्यायामात् क्षुधितस्य च| प्राणवाहीनि दुष्यन्ति स्रोतांस्यन्यैश्च दारुणैः ||१०||
sanskrit
[Causes of vitiation of srotasa] So, the verses: Pranavaha srotamsi are affected due to wasting, suppression of urges, roughness, physical exercise during hunger and affection of other srotas.
english translation
bhavanti cAtra- kSayAt sandhAraNAdraukSyAdvyAyAmAt kSudhitasya ca| prANavAhIni duSyanti srotAMsyanyaizca dAruNaiH ||10||
hk transliteration