Charak Samhita

Progress:72.6%

तमुवाच भगवानात्रेयः- देहधातुप्रत्यनीकभूतानि द्रव्याणि देहधातुभिर्विरोधमापद्यन्ते; परस्परगुणविरुद्धानि कानिचित्, कानिचित् संयोगात्, संस्कारादपराणि, देशकालमात्रादिभिश्चापराणि, तथा स्वभावादपराणि ||८१||

sanskrit

[Concept of viruddha (incompatibility or antagonism) : Viruddha dravya (incompatible substances)] Lord Atreya addressed to him – the substances which are contrary to deha-dhatu behave with virodha (antagonism) to them. This antagonism may be in terms of properties, combination, processing, place, time, dose etc. or natural composition.

english translation

tamuvAca bhagavAnAtreyaH- dehadhAtupratyanIkabhUtAni dravyANi dehadhAtubhirvirodhamApadyante; parasparaguNaviruddhAni kAnicit, kAnicit saMyogAt, saMskArAdaparANi, dezakAlamAtrAdibhizcAparANi, tathA svabhAvAdaparANi ||81||

hk transliteration

तत्र यान्याहारमधिकृत्य भूयिष्ठमुपयुज्यन्ते तेषामेकदेशं वैरोधिकमधिकृत्योपदेक्ष्यामः- न मत्स्यान् पयसा सहाभ्यवहरेत्, उभयं ह्येतन्मधुरं मधुरविपाकं महाभिष्यन्दि शीतोष्णत्वाद्विरुद्धवीर्यं विरुद्धवीर्यत्वाच्छोणितप्रदूषणाय महाभिष्यन्दित्वान्मार्गोपरोधाय च ||८२||

sanskrit

[Examples of incompatible substances] Amongst them, I will mention the incompatible (vairodhika) food which is mostly used, such as, one should not take fish with milk. Both of them are having madhura (rasa). Madhura vipaka, mahabhishyandi (great obstructor of the channels), because milk is sheeta and fish is ushna which is viruddhavÍrya (antagonistic in terms of veerya), due to conflicting veeryas, it vitiates blood and due to being mahabhishyandi, creates obstruction in channels.

english translation

tatra yAnyAhAramadhikRtya bhUyiSThamupayujyante teSAmekadezaM vairodhikamadhikRtyopadekSyAmaH- na matsyAn payasA sahAbhyavaharet, ubhayaM hyetanmadhuraM madhuravipAkaM mahAbhiSyandi zItoSNatvAdviruddhavIryaM viruddhavIryatvAcchoNitapradUSaNAya mahAbhiSyanditvAnmArgoparodhAya ca ||82||

hk transliteration

तन्निशम्यात्रेयवचनमनु भद्रकाप्योऽग्निवेशमुवाच- सर्वानेव मत्स्यान् पयसा सहाभ्यवहरेदन्यत्रैकस्माच्चिलिचिमात्, स पुनः शकली लोहितनयनः सर्वतो लोहितराजी रोहिताकारः प्रायो भूमौ चरति, तं चेत् पयसा सहाभ्यवहरेन्निःसंशयं शोणितजानां विबन्धजानां च व्याधीनामन्यतममथवा मरणं प्राप्नुयादिति ||८३||

sanskrit

Having heard the statement of Atreya, Bhadrakapya said to Agnivesha, “one may take all types of fish alongwith milk except only one -chilchima. That scaly, red-eyed, with alround red strips, having shape like that of rohita often moves on land. If one takes it along with milk, he undoubtedly becomes victim of one of the disorders of rakta (blood) or vibandha (constipation) or death”.

english translation

tannizamyAtreyavacanamanu bhadrakApyo'gnivezamuvAca- sarvAneva matsyAn payasA sahAbhyavaharedanyatraikasmAccilicimAt, sa punaH zakalI lohitanayanaH sarvato lohitarAjI rohitAkAraH prAyo bhUmau carati, taM cet payasA sahAbhyavaharenniHsaMzayaM zoNitajAnAM vibandhajAnAM ca vyAdhInAmanyatamamathavA maraNaM prApnuyAditi ||83||

hk transliteration

नेति भगवानात्रेयः- सर्वानेव मत्स्यान्न पयसा सहाभ्यवहरेद्विशेषतस्तु चिलिचिमं, स हि महाभिष्यन्दित्वात् स्थूललक्षणतरानेतान् व्याधीनुपजनयत्यामविषमुदीरयति च| ग्राम्यानूपौदकपिशितानि च मधुतिलगुडपयोमाषमूलकबिसैर्विरूढधान्यैर्वा नैकध्यमद्यात्, तन्मूलं हि बाधिर्यान्ध्यवेपथुजाड्यकलमूकतामैण्मिण्यमथवा मरणमाप्नोति| न पौष्करं रोहिणीकं शाकं कपोतान् वा सर्षपतैलभ्रष्टान्मधुपयोभ्यां सहाभ्यवहरेत्, तन्मूलं हि शोणिताभिष्यन्दधमनीप्रवि(ति)चयापस्मारशङ्खकगलगण्डरोहिणीनामन्यतमं प्राप्नोत्यथवा मरणमिति| न मूलकलशुनकृष्णगन्धार्जकसुमुखसुरसादीनि भक्षयित्वा पयः सेव्यं, कुष्ठाबाधभयात्| न जातुकशाकं न निकुचं पक्वं मधुपयोभ्यां सहोपयोज्यम्, एतद्धि मरणायाथवा बलवर्णतेजोवीर्योपरोधायालघुव्याधये षाण्ढ्याय चेति| तदेव निकुचं पक्वं न माषसूपगुडसर्पिर्भिः सहोपयोज्यं वैरोधिकत्वात्| तथाऽऽम्राम्रातकमातुलुङ्गनिकुचकरमर्दमोचदन्तशठबदरकोशाम्रभव्यजाम्बवकपित्थतिन्तिडीक- पारावताक्षोडपनसनालिकेरदाडिमामलकान्येवम्प्रकाराणि चान्यानि द्रव्याणि सर्वं चाम्लं द्रवमद्रवं च पयसा सह विरुद्धम्| तथा कङ्गुवनकमकुष्ठककुलत्थमाषनिष्पावाः पयसा सह विरुद्धाः| पद्मोत्तरिकाशाकं शार्करो मैरेयो मधु च सहोपयुक्तं विरुद्धं वातं चातिकोपयति| हारिद्रकः सर्षपतैलभृष्टो विरुद्धः पित्तं चातिकोपयति| पायसो मन्थानुपानो विरुद्धः श्लेष्माणं चातिकोपयति| उपोदिका तिलकल्कसिद्धा हेतुरतीसारस्य| बलाका वारुण्या सह कुल्माषैरपि विरुद्धा, सैव शूकरवसापरिभृष्टा सद्यो व्यापादयति| मयूरमांसमेरण्डसीसकावसक्तमेरण्डाग्निप्लुष्टमेरण्डतैलयुक्तं सद्यो व्यापादयति| हारिद्रकमांसं हारिद्रसीसकावसक्तं हारिद्राग्निप्लुष्टं सद्यो व्यापादयति; तदेव भस्मपांशुपरिध्वस्तं सक्षौद्रं सद्यो मरणाय| मत्स्यनिस्तालनसिद्धाः पिप्पल्यस्तथा काकमाची मधु च मरणाय| मधु चोष्णमुष्णार्तस्य च मधु मरणाय| मधुसर्पिषी समघृते, मधु वारि चान्तरिक्षं समघृतं, मधु पुष्करबीजं, मधु पीत्वोष्णोदकं, भल्लातकोष्णोदकं, तक्रसिद्धः कम्पिल्लकः, पर्युषिता काकमाची, अङ्गारशूल्यो भासश्चेति विरुद्धानि| इत्येतद्यथाप्रश्नमभिनिर्दिष्टं भवतीति ||८४||

sanskrit

“No”, said Lord Atreya. “One should not take any fish along with milk particularly chilchima because it being a great obstructor of channels produces these disorders with gross symptoms and also excites amavisha. Meat of domestic, marshy and aquatic animals should not be taken mixed with honey, sesamum, jaggery, milk, black gram, radish, lotus stalk or germinated grains because it causes deafness, blindness, tremors, coldness, indistinct voice, dumbness, nasal voice or death. The potherb of pushkara or rohini or (meat of) pigeon fried with mustard oil should not be taken along with honey and milk because it causes obstruction in blood-circulation, atherosclerosis, epilepsy, goitre, rohini or death. After eating radish, garlic, sigru, arjaka, tulshi etc. one should not take milk because of risk of skin diseases. The potherb of jatuka or ripe (fruit of) nikucha should not be taken alongwith honey and milk as it causes death or loss of strength, luster, energy and prowess, impotency, and several severe diseases. The same ripe (fruit of) nikucha should not be taken with soup of blackgram, jaggery and ghee because they are antagonistic to each other. Likewise, amra, amrataka, matulunga, nikucha, karamarda, mocha, dantashatha, badara, koshamra, bhavya, jambu, kapittha, tintidika, parawata, akshoda, panasa, narikela, dadima, amalaka – these fruits and similar other substances, all sour liquids or non-liquids are antagonistic to milk. Kangu, vanaka, makusthaka, kulattha, black gram, and nikucha are antagonistic to milk. The potherb of padmottarika (kusumbha), sharkara and maireya (types of wine) and madhu, all used together are antagonistic, and vitiate vata too much. Haridraka (a bird) fried with mustard oil is antagonistic and vitiates pitta too much. Payasa (rice cooked with milk) taken with after-meal drink of mantha (a drink prepared from roasted grain flour) is antagonistic and vitiates kapha too much. Upodika (a potherb) cooked with sesamum paste causes diarrhea. (Meat of) balaka (crane) along with varuni (a type of wine) or kulmada (grains soaked with water and then fried) is antagonistic. The same fried with lard causes instantaneous death. Meat of peacock attached to the stick of eranda, cooked in the fire with castor wood fuel, and mixed with castor oil causes instantaneous death. Meat of haridraka attached with stick of haridraka, cooked in the fire of haridra causes instantaneous death. The same mixed with ash and dust along with honey also causes instantaneous death. Pippali fried with fish-cooking media and kakamachi mixed with honey causes death. Hot honey taken by a person afflicted with heat leads to death. Likewise, honey and ghee in equal quantity, honey and rainwater in equal quantity, honey and lotus seed, hot water after taking honey, hot water after taking bhallataka, kampillaka cooked with buttermilk, stale kakamachi and bhasa roasted on iron rod-all these are antagonistic. Thus, described according to the question.

english translation

neti bhagavAnAtreyaH- sarvAneva matsyAnna payasA sahAbhyavaharedvizeSatastu cilicimaM, sa hi mahAbhiSyanditvAt sthUlalakSaNatarAnetAn vyAdhInupajanayatyAmaviSamudIrayati ca| grAmyAnUpaudakapizitAni ca madhutilaguDapayomASamUlakabisairvirUDhadhAnyairvA naikadhyamadyAt, tanmUlaM hi bAdhiryAndhyavepathujADyakalamUkatAmaiNmiNyamathavA maraNamApnoti| na pauSkaraM rohiNIkaM zAkaM kapotAn vA sarSapatailabhraSTAnmadhupayobhyAM sahAbhyavaharet, tanmUlaM hi zoNitAbhiSyandadhamanIpravi(ti)cayApasmArazaGkhakagalagaNDarohiNInAmanyatamaM prApnotyathavA maraNamiti| na mUlakalazunakRSNagandhArjakasumukhasurasAdIni bhakSayitvA payaH sevyaM, kuSThAbAdhabhayAt| na jAtukazAkaM na nikucaM pakvaM madhupayobhyAM sahopayojyam, etaddhi maraNAyAthavA balavarNatejovIryoparodhAyAlaghuvyAdhaye SANDhyAya ceti| tadeva nikucaM pakvaM na mASasUpaguDasarpirbhiH sahopayojyaM vairodhikatvAt| tathA''mrAmrAtakamAtuluGganikucakaramardamocadantazaThabadarakozAmrabhavyajAmbavakapitthatintiDIka- pArAvatAkSoDapanasanAlikeradADimAmalakAnyevamprakArANi cAnyAni dravyANi sarvaM cAmlaM dravamadravaM ca payasA saha viruddham| tathA kaGguvanakamakuSThakakulatthamASaniSpAvAH payasA saha viruddhAH| padmottarikAzAkaM zArkaro maireyo madhu ca sahopayuktaM viruddhaM vAtaM cAtikopayati| hAridrakaH sarSapatailabhRSTo viruddhaH pittaM cAtikopayati| pAyaso manthAnupAno viruddhaH zleSmANaM cAtikopayati| upodikA tilakalkasiddhA heturatIsArasya| balAkA vAruNyA saha kulmASairapi viruddhA, saiva zUkaravasAparibhRSTA sadyo vyApAdayati| mayUramAMsameraNDasIsakAvasaktameraNDAgnipluSTameraNDatailayuktaM sadyo vyApAdayati| hAridrakamAMsaM hAridrasIsakAvasaktaM hAridrAgnipluSTaM sadyo vyApAdayati; tadeva bhasmapAMzuparidhvastaM sakSaudraM sadyo maraNAya| matsyanistAlanasiddhAH pippalyastathA kAkamAcI madhu ca maraNAya| madhu coSNamuSNArtasya ca madhu maraNAya| madhusarpiSI samaghRte, madhu vAri cAntarikSaM samaghRtaM, madhu puSkarabIjaM, madhu pItvoSNodakaM, bhallAtakoSNodakaM, takrasiddhaH kampillakaH, paryuSitA kAkamAcI, aGgArazUlyo bhAsazceti viruddhAni| ityetadyathApraznamabhinirdiSTaM bhavatIti ||84||

hk transliteration

भवन्ति चात्र श्लोकाः- यत् किञ्चिद्दोषमास्राव्य न निर्हरति कायतः| आहारजातं तत् सर्वमहितायोपपद्यते ||८५||

sanskrit

[Definition of viruddha (incompatibility)] The entire (drug or) diet that excites the dosha but does not eliminate it out of the body, is harmful.

english translation

bhavanti cAtra zlokAH- yat kiJciddoSamAsrAvya na nirharati kAyataH| AhArajAtaM tat sarvamahitAyopapadyate ||85||

hk transliteration